Энэ цаг үед Монгол Улсын хэмжээнд эрчим хүчний чадлын дутагдлаас шалтгаалсан  цахилгааны хязгаарлалтыг Диспетчерийн үндэсний  төв ТӨХХК-иас  орон даяар  хийж байна. Учир нь  хэрэглээний бодит ачаалал үүссэн тухайн цаг мөчид системийн аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор хязгаарлалтыг хийж буй. Өөрөөр хэлбэл, цахилгаан түгээх станцад гэмтэл гарахаас урьдчилан сэргийлсэн хязгаарлалтыг энэ өвлийн турш  хийнэ. 

Орхон аймгийн 2025 оны төсвийн төслийн онцлог нь техник тоног төхөөрөмж, авто машин зэрэг тэвчиж болох хөрөнгө оруулалтыг хасаж, жилийн төсвийнхөө 80 гаруй хувийг цахилгаан эрчим хүч сайжруулах, инженерийн шугам сүлжээг шинэчлэхэд төсөвлөөд буй. 

Засгийн газрын 2024-2028 оны үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөрт улсын төсвийн 33,9 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар 35 кВт-ын  агаарын шугам татах ажлыг тусгасан. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 2025  оны  төсөвт хориг тавьж, УИХ дахин баталсантай холбоотойгоор дээрх ажил 2030 оноос наашгүй болсон гэхэд болно. Өөрөөр хэлбэл, 2027-2029 он хүртэл  гурван жил дараалан төсвийг нь хуваарилсан гэсэн үг юм. 

Энэ цаг үеийг хүлээх үү эсвэл орон нутаг нь  асуудлаа шийдэх үү ?

Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалттай энэхүү ажил нь манай аймгийн цахилгаан эрчим хүчний асуудлыг шийдэхэд онцгой ач холбогдолтой. Гэхдээ үүнийг хүлээвэл иргэдээ  найдвартай эрчим хүчээр хангах, өнөөдөр үүсээд буй эрчим хүчний уналт зэрэг асуудлууд өндрөө авч нөхцөл байдал  хүндэрнэ.

 Иймд аймгийн удирдлагууд орон нутагтаа асуудлаа шийдэхээр нэг алхам урагшлуулав.   Энэ сарын 25-нд хуралдах аймгийн ИТХ-аас дараагийн шийдвэр гарна. 

Эрчим хүчний салбарынхны үгийг сонсох, аймгийн цахилгаан эрчим хүчний өнөөгийн нөхцөл байдал, мэргэжлийн байгууллагуудад тулгамдаж буй бэрхшээл  гэхчлэн олон асуултад хариулт, шийдэл эрэлхийлсэн хэлэлцүүлгийг аймгийн Засаг дарга Б.Зоригтбаярын санаачилгаар зохион байгууллаа. Хэлэлцүүлэгт мэргэжлийн байгууллагын инженерүүд, “Эрдэнэт үйлдвэр” ТӨҮГ болон Монгол Улсын зөвлөх зэрэгтэй инженерүүд оролцов. 

Орон нутгийн төсвийн 39,6 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг цахилгаан эрчим хүчийг сайжруулахаар  тусгасан түүх  урд хожид байгаагүйг  салбартаа 30, 40 жил ажилласан ахмад инженерүүд хэлснийг онцольё. 

2025 онд аймгийн цахилгаан хангамжийг сайжруулах, хүчдэлийн уналтыг арилгахаар “Эрдэнэт Булганы цахилгаан түгээх сүлжээ” ТӨХК 28 тэрбум 986 сая төгрөгийн 7 арга хэмжээ, “Эрдэнэт Ус ДТС” ОНӨХК 10 тэрбум 600 сая төгрөгийн 3 арга хэмжээг орон нутгийн төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн. 

Тухайлбал, “Эрдэнэт Ус ДТС” ОНӨХК...

•  Хүчдэлийн уналт сайжруулах чиглэлээр 1,1 тэрбум 
• Хэрэглэгчдийг найдвартай цахилгаан эрчим хүчээр хангаж тойрог схем үүсгэх ажилд 3,3 тэрбум 
•  Цахилгаан тоноглолын шинэчлэлийн ажилд 6,1 тэрбум төгрөгөөр тусгасан. 

"35 кВт-ын  тойрог схем үе үеийн инженерүүдийн мөрөөдөл болсон ажил"

35кВт-ын тойрог сүлжээний эхний хэсэг тавигдана.  

Монгол Улсын зөвлөх инженер, “ЭБЦТС” ТӨХК-ийн гүйцэтгэх захирал асан Ч.Баттуяа: Эрчим хүчний асуудлаар анх удаа хэлэлцүүлэг хийж байна.  Иргэдийнхээ өмнө тулгамдаж байгаа асуудлыг шийдэхээр барьж авч байгаа нь зөв зүйтэй ажил.  Агаарын бохирдлыг багасгах, иргэдийг найдвартай эрчим хүчний эх үүсвэрээр хангах нь яалт ч үгүй 35 кВт-ын тойрог схем үүсгэх агаарын шугам сүлжээнээс эхэлнэ. Энэ бол үе үеийн инженерүүдийн мөрөөдөл байсан ажил” гэлээ. 

“ЭБЦТС ТӨХК”-ийн инженер Г.Мөнхтулга: 35кВт-ын болон 10 кВт-ын тойрог сүлжээний талаар товчхон мэдээллийг хүргэе. 35кВт-ын тойрог үүсгэх ажил Эрчим хүчний яамнаас техникийн нөхцөлтэй. Уг техникийн нөхцөлөөр Үйлдвэрлэл технологийн паркийн цахилгаан хангамжид зориулан  баригдаж байгаа 220/110/ 35 кВт-ын Оюут дэд станцаас хоёр гаргалгаагаар гарна. Техникийн нөхцөл, зургийн даалгаврын дагуу гүйцэтгээд Диспетчерийн үндэсний төв ТӨХХК-иар горим тооцоогоо бодуулан Эрчим хүчний үндэсний төвөөр хянагдсан. ТЭЗҮ-тэй зураг төсөл бий. 10 кВт-ын тойрог сүлжээ үүсгэх ажлын хувьд мөн адил манай компаниас зураг төсвийг захиалж хийлгэсэн. Эрчим хүчний яам болон “ЭБЦТС ТӨХК-ийн техникийн нөхцөлтэй зургийн даалгавар нь холбогдох  байгууллагуудаар хянагдсан. Аймгийн өсөн нэмэгдэж байгаа цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээ, хэтийн төлөв, хөгжлийн төлөвлөлт зэргийг тооцсон судалгаа тооцоотой баримт бичиг нь бэлэн болсон ажлууд юм. 

•  35/10 кВ-ын 2х16 МВА Даваат дэд станц баригдана. 
•  35/10 кВ-ын Чингэл дэд станцаас Даваат дэд станц хүртэлх 35 кВ-ын 13км ЦДАШ баригдана. 
• 35/10 кВ-ын Даваат дэд станцаас Булаг дэд станц хүртэлх 35 кВ-ын 5.04 км ЦДАШ баригдана. 
•   Баянбулаг, Их залуу, Эрдэнэ багуудад 10 кВ-ын 3 ком хуваарилах байгууламж баригдана. 10 кВ-ын 24800 м хос кабель шугам угсарна. 

Өнөөдрийн нөхцөл байдал нь гэр хорооллын баруун хэсгийн цахилгаан хангамжийг 7-р хорооллын урд байрлах 35/6 кВ-ын Хороолол дэд станцаас 6 кВ-ын 5 шугамаар түгээж буй. Уг дэд станц 76 хувийн ачаалалтай ажиллаж байгаа. Захын хэрэглэгч дээр шугамын уртаас хамаарч 6 кВ болон 0.4 кВ-ын хүчдэл унадаг.  Иймд Чингэл багт байрлах 35/10 кВ-ын дэд станцаас салбарлан Даваат багт 35 кВ-ын цахилгаан дамжуулах агаарын шугам 35/10 кВ-ын дэд станцыг шинээр барьж шугам, дэд станцыг шилжүүлэх шаардлагатайг мэргэжлийн байгууллагаас хэлсэн. Энэ нь  цаашид 35 кВ-ын тойрог сүлжээнд холбогдох ажил юм. 

Хүчдэлийн уналттай 11 багийн 22 байршилд эрчим хүчний уналтыг шийднэ 

Монгол Улсын эрчим хүчний системийн нийт ачааллын 13 орчим хувийг “ЭБЦТС” ТӨХК    үүрдэг. Энэ нь  Монгол улсын нутаг дэвсгэрийн 25,7 хувь  буюу 385,000 км2 газар нутаг, 11 аймаг, 147 сум, суурин газрын  86893 хэрэглэгчдэд цахилгаан эрчим хүч түгээдэг гэсэн үг. 

Ирэх онд орон нутгийн төсвийн хөрөнгө оруулалтаар   хийхээр төлөвлөсөн  ажлын нэг нь гэр хорооллын хүчдэлийн уналттай 11 багийн 22 байршилд 10 кВ-ын цахилгаан дамжуулах агаарын шугам  10/0.4 кВ-ын 250 кВ чадалтай дэд станц барихаар төлөвлөсөн.  Үр дүнд  Эрдэнэ, Дэнж, Яргуйт, Их залуу, Уртын гол, Цагаанчулуут, Рашаант, Даваат, Наран, Баянбулаг, Баянцагаан багуудын 3172 хэрэглэгч хүчдэлийн уналтгүй болно.  
Дээрх багийн 1000 гаруй иргэдээс эрчим хүчний уналттай холбоотой гомдол саналыг 2024 онд ирүүлсэн байдаг. 

Монгол Улсын эрчим хүчний системийн нийт ачааллын 13 орчим хувийг “ЭБЦТС” ТӨХК    үүрдэг.

Мөн цахилгаан хангамжийг сайжруулах, намын хүчдэлийн дамжуулах чадварыг нэмэгдүүлэх зорилгоор 6 кВ-ын сүлжээг 10 кВ-ын сүлжээ рүү шилжүүлэх ажлыг хийхээр  төлөвлөсөн. Аймгийн цахилгаан хангамж нам хүчдэлийн төвшинд 6 кВ-ын хүчдэлийн төвшинг ашигладаг.   6 кВ-ын хүчдэл нь хотын цахилгаан хангамжийн зориулалттай бус үйлдвэрийн тоног, төхөөрөмжийн зориулалттай хүчдэл юм.  Цахилгаан эрчим хүч  хэрэглэгчдийн ачаалал нэмэгдэж буй энэ цаг үед 6 кВ-ын хүчдэл нь шугамын төгсгөлд буурч очиж байгаа учраас   стандарт хүчдэлээр хангаж чадахгүй нөхцөл байдал үүсээд буй. Тиймээс  6 кВ-ын сүлжээг 10 кВ-ын сүлжээ рүү шилжүүлж, Их залуу, Яргуйт, Баян-Овоот, Чингэл, Эрдэнэ, Шанд, Рашаант багийн хэрэглэгчдийг найдвартай цахилгаан эрчим хүчээр  хангана. 

ЭБЦТС” ТӨХК    2025 онд өөрийн хөрөнгөөр....

•   35кВ-ын Улаантолгой ЦДАШ-ын их засвар
•   6/0.4кВ-ын ХТП-1, ХТП-2, ХТП-211, АТП-224 дэд станцын их засвар
•  Төсөлд ороогүй хэсгийн тоолуур нэгтгэлийн их засвар
•    35/6кВ-ын Чингэл дэд станцын 35 кВ-ын ЦДАШ-ын эхэнд таслуур, реле хамгаалалт тавих
•    35/6кВ-ын Чингэл дэд станцын 35кВ оролт, 6кВ-ын гаралтын тосон таслуурыг вакуумтаслуураар сольж, механик релег микропроцессорын реле болгон шинэчлэх
•   35кВ-ын Хороолол ЦДАШ-ыг хэсэгчлэн 2 хэлхээ болгох
•   35/6кВ-ын ЦРП-2 дэд станцын яч№2, 32 гаргалгааг 2 хэлхээ болгон шинэчлэх
•   6/0.4кВ-ын АТП-413, 412, 15, 13 дэд станцуудыг КТП болгон шинэчлэх
•   35/6кВ-ын Хороолол дэд станцын яч№ 20 гаргалгааны 6 кВ-ын ЦДАШ-ыг хэсэгчлэн төмөр бетон тулгуурт шилжүүлэх /Булган аймгийн Бугат сум 26 км/
•     6/0.4кВ-ын ХТП-242, 241, 204 дэд станцуудын оруулгын АВМ сольж шинэчлэх
•   35/6кВ-ын Чингэл дэд станцын трансформаторын нам талын ороомгийг 10кВ болгох
• Дэлхийн банкны төслөөр баригдсан дэд станцуудад 0.4кВ-ын шугам шилжүүлж схемийн өөрчлөлт хийхээр төлөвлөсөн байна. 

1976 онд ашиглалтад орсон цахилгааны шугам сүлжээгээ шинэчилнэ 

Орон нутгийн өмчит “Эрдэнэт Ус” компани гэр хорооллын 30 хувийг, орон сууцны хорооллын 70 хувийг 102 дэд станцаар дамжуулан цахилгаан эрчим хүч түгээдэг. 
Нийт агаарын болон кабелийн 173 км шугамын 12 хувь нь гэр хорооллыг 88 хувь нь хотын төвийн бүсийг тэжээдэг,  эдгээр нь 1976 онд ашиглалтад орсон шугам сүлжээ. 

Тоног төхөөрөмжийн насжилт агаарын  шугам 100 км,  кабелийн шугам 73 км, дэд станц 102, гэрэлтүүлэг 11 мянган орчим  хотын төв зам дагуух болон байр хоорондын гэрэлтүүлгийн засвар үйлчилгээг хариуцан ажилладаг. 102 дэд станцын 24 хувь нь  ашиглалт дууссан, 2010 оноос хойш ашиглалтад орсон нь 76 хувийг эзэлдэг.  

Дээрх мэдээллээс харахад ихэнх нь шинэ юм шиг ойлгогдож байгаа ч тус компанийн жилд борлуулдаг 52 орчим сая кВт цахилгаан эрчим хүчний 64 хувь нь насжилт дууссаг тоног төхөөрөмжөөр борлуулагдаж байгааг тус компанийн Цахилгааны албаны дарга Д.Донгоодаваа хэлж байв. Үлдсэн нь 2010 оноос хойш ашиглалтад орсон дэд станцаар дамжин өнгөрдөг гэсэн үг юм. 

Эрчим хүчний зохицуулах хорооноос батлагдсан тарифын дагуу “Эрдэнэт ус”  жилд өөрийн  400-450 сая төгрөгийн зардлаар их болон урсгал засвар үйлчилгээг хийдэг. 2025 онд 480 сая төгрөгөөр 7 ажил хийхээр төлөвлөсөн. Хэрэв тус компани өөрийн хөрөнгөөр засвар үйлчилгээг хийх ёстой гэж тооцвол өнөөдөр үүсээд буй нөхцөл байдал шийдэгдхэд 37 жил шаардлагатай. Гэхдээ тийм байх боломжгүй...

“Эрдэнэт Ус” өөрийн хөрөнгөөр дэд станцуудаа шинэчилсэн. Уртын гол, Дэнж, Чингэл зэрэг  үлдсэн 4 дэд станцаа ирэх онд орон нутгийн төсвөөс шинэчилнэ. 
Уртын голын Баянталд байрладаг  АТП-69 дэд станц   270 хэрэглэгчтэй 160 кВт-д суурилагдсан хүчин чадалтай ч цахилгаан халаагуур залгадаг хамгийн өндөр хэрэглэгчтэй бүсийн цахилгаан хангамжийг сайжруулахаар зорьж байна.

Хэлэлцүүлэгт оролцсон инженерүүдээс 2025 оны төсвийн төсөлд тусгасан хөрөнгө оруулалтын ажлын талаар  хэн, юу гэснийг тоймлон хүргэе. 

-“Эрдэнэт үйлдвэр” ТӨҮГ-ын ДСЦ-ын  ерөнхий инженер Д.Дарханбаяр:   -Цаг үеэ мэдэрч  хамгийн чухал ажлаа барьж авч байгаа аймгийн удирдлагуудад талархал илэрхийлье. Монгол Улсын эрчим хүчний систем хүнд байдалд байгааг бид бүгдээрээ мэдэж байгаа. Эрчим хүчний хэрэглээ  жилд 10-20 хувиар өсөж байна. Өнөөдөр  байгаа дэд бүтэц нь хэрэглээгээ даахаа  болиод улс даяар хязгаарлалт хийж эхэлсэн. Ийм цаг үед орон нутаг улсын төсвийг харахгүйгээр өөрсдөө бие даан хийхээр барьж авч  байгаа нь туйлын сайн. Мэргэжлийн байгууллагуудын мэдээллийг сонсож байхад 35/6 кВт-ын хороолол дэд станц 99 хувийн ачаалалтай байгааг сонслоо. 35 кВт-ын станц нь өөрөө ийм хэмжээний ачаалал авна гэдэг маш хүнд байдалтай байна гэсэн үг. Энэ мэт асуудлаа шийдэхээр  хөрөнгө оруулалтыг шийдэмгий зоригтой хийж байгаа нь зөв. 

-“Цахилгаан дамжуулах үндэсний сүлжээ ТӨХК-ийн Хангайн бүсийн салбарын инженерийн албаны дарга Л.Отгонбаяр: -Эрдэнэтийн дулааны цахилгаан станц, Эрдэнэт үйлдвэрийн цахилгаан станц болон төвийн  бүсийн эрчим хүчний системээс цахилгаан эрчим хүч авч  “Эрдэнэт дэд” станцаар дамжуулан түгээх байгууллагууддаа хуваарилдаг. Орхон, Булган, Архангай, Өвөрхангай зэрэг 6 аймгийг эрчим хүчээр хангадаг. Орхон аймгийн хувьд өмнө нь 2*40 мВт хоёр трансформатараас эрчим хүчээ хангадаг байсан. 2023 үүнийг шинэчилж 63мВт-ын транцформатар болгон өргөтгөж,  шинэчлэл хийсэн. 2025, 2026 онд “Эрдэнэт үйлдвэр”-тэй хамтран Оюут дэд станцыг барьж ашиглалтад оруулахаар төлөвлөж байна.  Ирэх онд эхлүүлэхээр төлөвлөж буй  35 кВт-ын цахилгаан станц  өндөр ач холбогдолтой. Манай компани 110 кВт-аас дээш хүчдэлийг хариуцдаг. 35 болон түүнээс доошхийг түгээх, хангах, тусгай зөвшөөрөлтэй компаниуд   хариуцдаг. Түгээх сүлжээнүүд өргөтгөл, шинэчлэл хийх боломжгүй болсны улмаас манай “Эрдэнэт дэд” станцын 35/06 кВт-ын сүлжээнд хэрэглэгчдийг холбох техникийн нөхцлүүдийн хүсэлт гаргах нь ихэссэн. 1974 онд ашиглалтад орсон энэ станцын хувьд тийм боломж байхгүй байна.  Тиймээс 35кВ-ын тойрог сүлжээний цахилгаан станц  ашиглалтад орсноор түгээх байгууллагуудын найдвартай байдал хангагдана. Дамжуулах сүлжээ болон “Эрдэнэт дэд” станц дээр ямар нэгэн доголдол гарлаа гэхэд 35 кВт-ын тойрог сүлжээтэй байлаа ч цахилгаан тасарна. Үүнийг шийдэх шийдэл нь 110 кВт-ын дэд станцыг Эрдэнэт хотын баруун болон баруун урд талд барих юм. 

-“Эрдэнэт үйлдвэр” ТӨХК-ийн Үйлдвэрлэл технологийн паркийн төслийн Цахилгаан хангамжийн инженер Ням-Очир: -Үйлдвэрлэл технологийн паркийн төслийн хүрээнд нийт 150 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар паркийн цахилгаан хангамжийг шийдэж байгаа. Гурван томоохон багц тендер зарлагдсан. Эхнийх нь “Эрдэнэт дэд” станцад өргөтгөл хийх шаардлагатай. Өнөөдрийн байгаа нөхцөл нь газаргүйн улмаас өргөтгөх боломжгүй. Паркийн нарийвчилсан зураг төслөөр 220 кВт-ын хоёр гаргалгаа гаргаад 2 дэд станц руу явуулж байгаа. Үүний нэг нь Говил багт байрлах  Оюут дэд станц 2*220 мВт-ын чадалтай. Энэ  станц ашиглалтад орсноор хангайн бүсийн цахилгаан эрчим хүчийг хангах чадалтай томоохон станц юм. Мөн хүчдэлийн уналттай холбоотой  бүхий  л  асуудлыг шийдсэн хоёр  төхөөрөмж суурилуулна, 2026 оны наймдугаар сард ашиглалтад оруулна гэсэн төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Станцаас парк руу 22,3 км-ын урттай 110-ын гурав шугамыг татна. Парк дээр хоёр дэд станц баригдана. 110/35/06 кВт-ын  нэг станцыг “Эрдэнэт үйлдвэр”  барьж байгаа. Үүнээс Шинэ хаягдлын аж ахуй болон бусад үйлдвэрүүд тэжээгдэнэ. Оюут дэд станцын өртөг нь 94 тэрбум. 

-“Эрдэнэт Ус”  ОӨХК-ийн инженер Д.Содномжамц: Иргэд хүчдэлийн уналтгүй болмоор байна гэж нэг л зүйлийг хүсдэг. “Албаныхан эрчим хүчний төсөл хэрэгжиж байгаа бүх юм удахгүй хэвийн болно” гэдэг хариултыг өгдөг. Цаашид хийх гэж ажлуудыг би буруу гэж хэлээгүй. Эхлээд төлөвлөлтөө харах байсан болов уу гэж бодож байна. Хүчдэл хоёрхон шалтгаанаас болж унаж байгаа. Ачаалал өндөртэй шугам, зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс хол шугам татагдсан айл өрхийн цахилгаан унаж байгаа. Төлөвлөлтөө иргэдээсээ эхлэх ёстой. Багаас нь эхэлж томруугаа хийхгүй бол томоос нь эхэлхээр ачааллаа дийлэхгүй байна шүү дээ. Бодлогын хэмжээнд хоёр түгээх сүлжээ байгааг ч   цаашид ярих л асуудал. 

Мэдээллийн төв