Орхон аймаг, Эрдэнэт хотын 2025 оны төсвийн төсөлд инженерийн шугам сүлжээг шинэчлэх, цахилгаан эрчим хүчний уналтыг сайжруулахад чиглэсэн хөрөнгө оруулалт жин дарж буй.  
Нүдэнд харагдах бүтээн байгуулалтаас илүүтэй  газар доогуурх дэд бүтцийг шийдэх шалтгаан, жилийн жилд гал унтраах маягаар асуудалд хандвал цаашид  гарах үр дагавар нь юу байх вэ гэхчлэн олон асуултад хариулт өгсөн, уулзалт хэлэлцүүлгийг  аймгийн Засаг дарга Б.Зоригтбаярын санаачилгаар  зохион байгууллаа.  Хэлэлцүүлэгт хангагч байгууллагуудын ахмад болон залуу үеийн инженер, Монгол Улсын зөвлөх инженерүүд оролцож санал бодлоо хуваалцав. 

   Монгол Улсын Засгийн газрын 2024-2028 оны  үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөрт Орхон аймаг, Эрдэнэт хотын инженерийн шугам сүлжээг шинэчлэх, цахилгаан хангамжийг сайжруулах 35 кВт-ын дэд станц, аймгийг хөгжлийн ерөнхий төлөвлөлт  зэрэг гурван ажлыг тусгасан. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 2025  оны  төсөвт хориг тавьж, УИХ дахин баталсантай холбоотойгоор Засгийн газрын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөрт тусгагдсан дээрх ажлууд 2030 оноос эхлэх дүр зурагтай байна. 

50 жилийн түүхтэй Эрдэнэт хотын цэвэр ус, дулаан хангамжийн шугам сүлжээний өнөөгийн нөхцөл байдал  ямар байна вэ гэдгээс асуудал яригдана. Газар доорх инженерийн шугам сүлжээ ашиглалтад ороод 20-50 орчим  жил, ил шугам сүлжээгээ шинэчлээд даруй 20 жил болжээ.  Тиймээс  иргэдээс хамгийн ихээр гаргаж буй санал, хүсэлтэд үндэслэн анх боловсруулсан 2025 оны төсвийн төслийнхөө  80 хувьд  нь өөрчлөлт оруулж,  инженерийн шугам сүлжээ, эрчим хүчийг сайжруулахаар төлөвлөж, төсөвлөөд буй. 

 Өөрөөр хэлбэл, 2030 оныг хүлээхгүйгээр орон нутаг бие даан  инженерийн шугам сүлжээний шинэчлэл, эрчим хүчний асуудлаа  шийдэхээр зорьж  байгаагаа   Засаг дарга Б.Зоригтбаяр хэлэлцүүлгийн эхэнд илэрхийлсэн. 

50 жилийн түүхтэй Эрдэнэт хотын цэвэр ус, дулаан хангамжийн шугам сүлжээний өнөөгийн нөхцөл  ямар байна вэ гэдгээс асуудал эхэлнэ. 

Инженерийн шугам сүлжээний өнөөгийн бодит байдлыг  илтгэх мэргэжлийн байгууллагаас гаргасан судалгаа болон тоон мэдээллийг эхлээд танилцуулья. 

Орхон аймагт 1975 онд ашиглалтад орсон 15,5 км, 1976 онд ашиглалтад орсон 40 м, 1977 онд ашиглалтад орсон 1815 км, 1978 онд ашиглалтад орсон 13831 км, 1992 онд ашиглалтад орсон 750 м, 1995 онд ашиглалтад орсон 320 м, 1997 онд ашиглалтад орсон 370 м, 2005 онд ашиглалтад орсон 135 м инженерийн шугам сүлжээ байна. 

• Цэвэр усны  119,5 км шугам сүлжээний 75,08  км буюу 64 хувийнх нь хэрэглээний хугацаа дууссан, 
• Ариутгах татуургын 89,7 км шугам сүлжээний 55,6 км буюу 62 хувийнх нь хэрэглээний хугацаа дууссан,  
• Дулаан хангамжийн 80,7 км шугам сүлжээний 33,08 км буюу 40,9 хувийнх нь хэрэглээний хугацаа дууссан. 

Эцсийн дүндээ хэрэглэгчдийн найдвартай байдлыг хангах зорилгоор “Эрдэнэт Ус” ОНӨХК-иас 2025 онд шугам сүлжээ шинэчлэх 21 ажил, 14 Ус дулаан хуваарилах төвийн тоног төхөөрөмжийг шинэчлэхээр  төлөвлөж, 2025 оны төсвийн төсөлд 27 тэрбум төгрөгийн төсвийг тусгаад байгаа юм.  Энэ хөрөнгө оруулалтыг аймгийн ИТХ баталбал хамгийн өндөр эрсдэлтэй дулааны  5.8 км, цэвэр усны 6.36 км, ариутгах татуургын 0.596 метр нийт 12км  756 м  шугам эхний ээлжинд шинэчлэгдэнэ.

Энэ нь ашиглалтын хугацаа дууссан шинэчлэх шаардлагатай 163 км шугам сүлжээний 7 хувьд нь хийж буй хөрөнгө оруулалт юм. Үүнийг дагаад орлого болоогүй ус буюу усны алдагдал буурна.  Инженерийн шугам сүлжээг 100 хувь шинэчилж, засварлахад 200 тэрбум төгрөг шаардлагатай гэсэн тооцоо судалгааг “Эрдэнэт Ус”-аас гаргажээ. Гэхдээ орон нутаг ийм хэмжээний төсвийг дангаараа үүрч, асуудлыг шийдэх боломжгүй... 

Хөрөнгө оруулалтын үр дүнд орон сууцны хорооллын 5824 өрхийг хангаж буй инженерийн шугам сүлжээний нэвтрүүлэх чадвар сайжирч, эрүүл ахуйн шаардлагад нийцсэн цэвэр усаар хангагдах юм.

Шугам сүлжээний найдвартай ажиллагаа 30 жилээр уртсах, мэргэжлийн байгууллагуудын засварын зардал буурч, ажилчдын нийгмийн асуудалд эерэг нөлөө үзүүлнэ гээд олон талын ач холбогдолтой.  Инженерийн шугам сүлжээний шинэчлэлтэд тухайн жилийн төсвөөсөө ийм хэмжээний санхүүжилтыг  тусгаж байгаа нь анхны тохиолдол гэдгийг Монгол Улсын зөвлөх инженер /дулааны/ Д.Хүрлээ тэргүүтэй инженерүүд онцолсон. 

Мөн ирэх онд хийхээр төлөвлөж буй нэг ажил нь 4,2 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар 14 Ус, дулаан хуваарилах төвд шинэчлэл хийж, үл хамаарах схемд шилжүүлэн иж бүрэн ялтсан бойлуур суурилуулах юм. Аймгийн хэмжээнд 66 УДХТ-өөр дамжуулан хэрэглэгчдийг дулаан, хэрэглээний халуун усаар хангадаг. Үүнээс  14 нь   “ЭДСЦ” ТӨХК-иас шууд хамааралтай схемээр ажиллаж байна.  Үүнээс улбаатай өнөөдөр үүсээд буй нөхцөл байдал нь хэрэглэгчдийн эцсийн цэгт усны зарцуулалт хүрэхгүйгээс халаалт доголдох, нягтын туршилт хийх үед шууд даралтад орж айл өрх, ААНБ-ын халаалтын хэрэгсэл задрах гээд сөрөг үр дагавар гарч буй. 

Энэ талаар “ЭДСЦ” ТӨХК-ийн Дулааны шугам сүлжээ Цехийн дарга Л.Анхбат “Хамаарах схемаар ажиллаж байгаа 14 Ус дулаан, хуваарилах төвийг шинэчилнэ гэж байгаа нь маш зөв зүйтэй хөрөнгө оруулалт. Иргэдэд хүрэх үйлчилгээ сайжирч эцсийн цэгт усны зарцуулалт хүрэхгүйгээс улбаатай иргэдээс гарч байгаа гомдол санал шийдэгдэнэ” гэв. 

Ашиглалтын хугацаа дууссан инженерийн шугам сүлжээтэй хамт усны алдагдал байнга яригддаг сэдэв.  

“Эрдэнэт ус” жилд 200 сая төгрөгийн усны алдагдал хүлээдэг. Өнөөдрийн байдлаар тус компани “Эрдэнэт үйлдвэрт” 15 тэрбум төгрөгийн хар данс үүсчээ.   “Эрдэнэт Ус” ОНӨХК-ийн Ус хангамжийн албаны дарга Ц.Мөнхдорж “2004 онд Эрдэнэт үйлдвэрээс 8 сая тонн м.к ус авдаг байхад алдагдал нь 4  сая тонн байсан. 2024 онд 4 сая тонн м.к ус авч байгаа ч алдагдал нь мөн  адил 50 хувьтай байна.  Шугам сүлжээ шинэчилж, 14 Ус дулаан хуваарилах төвийг үл хамаарах схемд  шилжүүлснээр усны алдагдлыг бууруулах боломжтой”-г тайлбарласан. 

Усны алдагдал ба өрний тухай ...?

Аймгийн ус хангамжийн систем бусад аймаг орон нутагтай харьцуулахад өөр. Хот, суурины ус хангамж, ариутгах татуургын ашиглалтын тухай хуулийн 19.1-т хот, суурины ус хангамжийн эх үүсвэрийн барилга байгууламж, цэвэр ус дамжуулах, түгээх, бохир ус цуглуулах, татан зайлуулах шугам сүлжээ, цэвэрлэх байгууламж нь төрийн болон орон нутгийн өмчид байна” гэсэн хуулийн зохицуулалттай.  Энэ зохицуулалт ганцхан манай аймагт үйлчилдэггүй. 

Орхон аймаг 65 км зайд байрлах Булган аймгийн Хангал сумын Сэлэнгэ мөрнөөс 24 гүнийн худгаас усаа олборлож, 4 өргөлтийн насосны станцаас шахаж 65 км хос шугамаар дамжуулан “Эрдэнэт үйлдвэр” ТӨҮГ олборлодог. “Эрдэнэт ус ДТС” ОНӨХК  “Эрдэнэт үйлдвэр”-ээс усыг тоолуурын заалтаар худалдан авч аймгийн 109 гаруй мянган хэрэглэгчдийг усаар хангаж байна. 

Улаанбаатар хот болон бусад орон нутагт Ус дулаан хуваарилах төв хүртэл дамжуулах шугамыг Ус сувгийн газар хариуцдаг, харин үүнээс цааш түгээх шугам, хэрэглэгчдийн шугамыг түгээх байгууллага хариуцаж  усны горимд тохируулга хийх, орлого болоогүй усанд бүрэн хяналт тавьдаг. 

Харин Орхон аймагт “Эрдэнэт үйлдвэр” ТӨҮГ нь эх үүсвэр, Усан сангаа хариуцан ажиллаж,  Ус дулаан хуваарилах төв хүртэл дамжуулах шугамыг хариуцахгүй байгаа нь горим тохируулга хийх боломжгүй, орлого болоогүй усанд хяналт тавих боломжгүй байгаа юм. Мөн Ус дулаан хуваарилах төвүүдэд усны нэгдсэн тоолуургүй айл өрх, ААНБ-д дамжуулах шугамаар усаар хангаж байгаа нь орлого болоогүй усанд хяналт тавих боломжгүй нөхцөл байдалтай байна.  Тиймээс Орхон аймгаас бусад аймагт мөрдөгдөж буй дээрх хуулийн заалтыг орон нутагтаа хэрэгжүүлэх нь туйлын чухал болохыг зөвлөх инженерүүд онцолж байв. 

“ЭДЦС”ТӨХК-ийн техникийн нөөцийн усны шугамны ашиглалт  3 жилийн дараа дуусна 

2025 оны төсвийн төсөлд техникийн усны нөөц шугам барих ажилд 5.3 тэрбум төгрөгийг тусгасан. Энэхүү асуудалтай холбоотойгоор зарим инженерүүд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийх ёстой ажлыг орон нутгийн төсвөөр хийх нь зөв үү гэдэг  асуудлыг хөндсөн.  Техникийн усны шугамыг шинээр суурилуулснаар усан хангамж талаасаа найдвартай ажиллагаа бүрэн хангагдах учир өнөөдөр үүсээд буй нөхцөл  байдалдаа дүгнэлт хийгээд арга хэмжээ авах нь зөв гэж үзсэн инженерүүд ч байв. 

Техникийн нөөцийн шугам гэдэг нь  “ЭДЦС”ТӨХК-ийн технологийн хэрэгцээний усыг хангадаг ф325 мм-ийн голчтой 5.4 км урттай нэг шугам  юм.  Анхны техникийн усны шугам 1986 онд ашиглалтад орж 1997,1998 оны үед   2 шугам актлагдсан. Үүнээс хойш ашиглаж ирсэн шугамыг 2002 онд шинэчилж ашиглалтад оруулснаар нөөц шугамгүйгээр дангаараа 22 дахь жилдээ ажиллаж  байна. Монгол Улсын Зөвлөх инженер Д.Хүрлээ  орон нутгаас үүнд цаг алдалгүй анхаарахгүй бол эрсдэл хаяанд бийг  сануулсан. 

“ЭДЦС”ТӨХК-ийн Ерөнхий инженер Б.Сурмаахорол “Яг энэ шугамтай холбоотой асуудлаар сүүлийн 3 жил улсын төсөвт тусгуулахаар хандаж байгаа ч хасагдсан. Үндсэндээ сүүлийн 8 жил нь манайхаас оруулсан нэг ч саналыг хүлээж аваагүй учраас бид орон нутагтаа хандаж байгаа юм. Ашиглалтын хугацаа гурван жилийн дараа дуусна. Энэ шугамд гэмтэл гарахад станцын найдвартай ажиллагаа алдагдаж Эрдэнэт хотыг дулаанаар хангаж чадахгүйд хүрэх эрсдэлтэй. Сүүлийн жилүүдэд удаа, дараа гэмтэл гарч хүндрэл учруулж байгаа” гэсэн. 
Орон сууцны хорооллууд нэмэгдэхийн хэрээр хэрэглээний халуун усны зарцуулалт жилээс жилд нэмэгдэж буй. Үүнийг дагаад станцын үндсэн тоноглол болон зуух, турбиныг ажилд явуулах тоо нэмэгдэж техникийн усны зарцуулалт жилээс жилд өсөн нэмэгдэж байгаа талаар мэргэжлийнхэн хэлэх болсон. 

Нэг үгээр хэлбэл, энэ шугамд гэмтэл гарахад станцын найдвартай ажиллагаа алдагдаж, Эрдэнэт хотыг дулаанаар хангаж чадахгүй байх эрсдэлд хүрнэ.  Эрчим хүчний зохицуулах хорооны 53 дугаар тогтоолоор халаалтын болон хэрэглээний усны шугам, хоолойн ашиглах журмыг 25 жилээр тогтоосон байдаг гэхээр энэ шугам ашиглалтаас гарахад 3 жил үлджээ. 
2021 онд зураг төсвийг хийлгэж, 2022 онд магадлангаар оруулснаар “Техникийн усны нөөц шугамын угсралт”-ын дагуу зураг төсөв нь бэлэн болсон байна. 

Энэ мэт аймаг, орон нутгийнхаа цэвэр ус, дулаан хангамж, бохирын  инженерийн шугам сүлжээний талаар олон асуудлыг хөндөж, ярилцав. Хэлэлцүүлэгт оролцсон зөвлөх инженерүүд залуу үеийнхэндээ харамгүй мэдлэг, туршлагаасаа хуваалцахын зэрэгцээ шүүмжлэлийг ч орхигдуулсангүй.  Мэргэжлийн байгууллагууд цаашид анхаарах, үйл ажиллагаандаа тусгах  олон санал санаачилга хэлэлцүүлгээс гарсан. Мөн аймгийн удирдлагууд  ахмад, зөвлөх инженерүүдийн гаргасан зарим асуудлын араас хөөцөлдхөө  илэрхийллээ. 

Мэдээллийн төв